بررسی ساختار کلام جنسیت در تعاملات گفتاری دانشگاهی

چکیده: رابطه زبان و جنسیت در دهه های اخیر در حوزه های مختلفی مانند جامعه شناسی، روان شناسی، زبان شناسی اجتماعی, مکالمه کاوی و تحلیل گفتمان انتقادی بسیار مورد توجه قرار گرفته و با رویکردهای مختلفی از جمله تسلط (dominance) و تفاوت (difference) مورد بررسی قرار گرفته است, اما در طی سال های اخیر پژوهشگران این حوزه ترجیح داده اند که این رابطه را با انگاره جامعه کنشی (community of practice) مورد واکاوی قرار دهند زیرا جامعه کنشی رابطه مستحکمی با رویکرد برساخته گرایی اجتماعی (social constructionist theory) دارد, بدین معنی که جنسیت همراه با بقیه عوامل مانند هویت و وجهه در تعامل شکل می گیرد و لذا صورتی فعال و پویا دارد. در این پژوهش سعی شده است که رابطه زبان و جنسیت در جامعه کنشی دانشگاهی بررسی گردد. بدین منظور دو گونه گفتمانی جلسات دفاع از پایان نامه و جلسات ارائه مقاله در همایش ها که در مطالعات پیشین تقریباً مورد غفلت واقع شده بود, انتخاب گردید تا به دو پرسش اساسی تحقیق که یکی در مورد تفاوت ها و شباهت های گفتمان زن و مرد و همچنین نحوه رفتار کلامی با زنان و مردان در این جوامع کنشی است, پاسخ داده شود. بدین منظور 18 جلسه دفاع از پایان نامه (9جلسه دفاع از پایان نامه زنان و 9 جلسه مردان) و 24 جلسه ارائه مقاله در همایش (12 جلسه ارائه زنان و 12 جلسه ارائه مردان) ضبط گردید و در این راستا از یادداشت های قوم نگارانه برای جبران کاستی هایی که در ضبط صدای جلسات وجود دارد نیز استفاده شد که شامل مکان جلسات, طول مدت زمان جلسات, منزلت دانشگاهی ارائه دهندگان, سبک ارائه و همچنین ملیت آنها می شود. این یادداشت ها برای تحلیل جنسیت با رویکرد تحرک از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند؛ زیرا که در این رویکرد, جنسیت همراه با عواملی از جمله هویت, وجهه و غیره در تعامل شکل می گیرد و صورتی پویا دارد. پس از جمع آوری داده ها و انجام آوانگاری ها, برای ارائه بازنمودی از ساختار کلام جنسیت, کدگذاری داده ها در سه مرحله صورت گرفت که شامل سه گروه کلی می شد که در گفتمان دانشگاهی از اهمیت خاصی برخوردار است و عبارت بودند از قطع کلام (interruption) , فراگفتمان های تعاملی (interactional metadiscourse) و ارزیابی (evaluation). پس از آن تحلیل های کیفی که بیشتر بر اساس مکالمه کاوی سازمانیconversational analysis) institutional) انجام شد, در سه مرحله صورت گرفت. در مرحله اول, نقش های قطع کلام با توجه به جنسیت افراد و نوع عضویت آنها مورد بررسی قرار گرفت. اگرچه برخی از نقش های این پدیده مختص مردان است (مانند قطع کلام بیانگر شوخی) اما در کل می توان گفت در نقش و میزان استفاده از قطع کلام میزان شباهت بیشتر از تفاوت است. در مرحله دوم فراگفتمان های تعاملی و زیر مجموعه های آن برای ارائه بازنمودی از کلام جنسیت مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که هر چند از نظر کیفی, در گفتار زنان و مردان شباهت وجود دارد, اما از لحاظ کمّی, تفاوت هایی نیز قابل مشاهده است که فقط محدود به جنسیت نمی شود بلکه به شبکه ای از عوامل مانند منزلت دانشگاهی, وجهه درون گروهی و غیره نیز مربوط است. در مرحله سوم بیشتر سعی شد به بررسی چگونگی رفتار کلامی افراد نسبت به زنان و مردان در بافت دانشگاهی, پرداخته شود که بدین منظور نحوه ارزیابی افراد در این جلسات مورد واکاوی قرار گرفت. نتایج ارزیابی ها نیز بیشتر شباهت رفتار کلامی با زنان و مردان را نشان می دهد. پس از انجام سه مرحله تحقیق مشخص شد که در کل, با وجود تفاوت های جزئی, به نظر می رسد که عوامل دیگری مانند بافت, گونه گفتمانی, نوع عضویت و منزلت بیش از جنسیت در رفتار زبانی افراد و نحوه رفتار کلامی با آنها تأثیر دارد و همگی صورتی پویا داشته و در تعامل شگل می گیرند.